Năm 1993, trong một chuyến công tác về buôn của đồng bào dân tộc thiểu số ở xã Phước Tân, huyện Sơn Hòa, Phú Yên, tôi đã tình cờ nhìn thấy chiếc chóe sành đựng rượu men màu xanh lục dính nhiều vỏ sò thật lạ mắt. Hỏi một già làng trong buôn, mới biết ngày trước bà con mua loại choé này tại Lò Gốm thuộc huyện Tuy An. Linh cảm của một người mê đồ xưa đã mách bảo tôi đây là sản phẩm độc đáo của gốm Quảng Đức xưa nay đã thất truyền. Không ngờ sau này, chính chiếc choé ấy đã mở ra cho tôi một niềm đam mê mãnh liệt về gốm cổ nói chung và gốm Quảng Đức nói riêng. 
 

1. Từ những phát hiện tình cờ…
 

 Có thể nói chưa bao giờ, gốm sứ được giới nghiên cứu, người hâm mộ  quan tâm như trong những năm gần đây, đặc biệt là kể từ khi con đường gốm sứ trên biển Đông đã được xác định. Con đường nối liền hai nền văn hoá Đông-Tây sau con đường tơ lụa đã được biết đến. Trong hàng ngàn cổ vật của con tàu đắm Bình Thuận đã được khai quật cách đây không lâu, bên cạnh đồ gốm sứ có niên đại 1573-1620 thuộc các lò nổi tiếng Cảnh Đức Trấn, Đức Hoá thuộc Phước Kiến và Quảng Đông Trung Hoa, còn có cả đồ gốm Gò Sành Bình Định và gốm Quảng Đức Phú Yên. Điều này cho thấy, gốm Quảng Đức đã có một vị thế nhất định trên hành trình giao lưu văn hoá không chỉ trong nước…
 

Qua tìm hiểu bước đầu, thời thịnh hành, gốm Quảng Đức được bán đi nhiều nơi trong nước, cả người kinh người thượng lẫn các quan Tây ở Cheo Leo, Phú Bổn, Phú Túc, Đắk Lắk, Gia Lai đều tìm đến mua. Nhà sưu tầm nghiên cứu cổ vật Trần Đình Sơn ở TP Hồ Chí Minh thì cho biết:  ông có một số hiện vật về gốm vỏ sò Quảng Đức là bình vôi có thơ Nôm tìm được khi nạo vét kênh rạch Sài Gòn những năm sau 1975. Ban đầu, ông không biết chúng thuộc dòng gốm nào, nhưng thấy khá lạ mắt, nhất là sự đa dạng về men màu có dính vỏ sò. Còn nhà nghiên cứu Đoàn Nam Sinh cũng ở TP.HCM-tác giả của nhiều cuốn sách với những phát hiện mới về trống đồng - thì: con sông Lạch Tra chảy từ Củ Chi đến Hóc Môn qua Sài Gòn khi nạo vét cũng phát hiện khá nhiều gốm Quảng Đức. Rõ ràng, dòng gốm này đã từng có một thời gian được tiêu thụ, giao thương không chỉ ở khu vực miền Trung và Tây nguyên
 

Mới đây, một người ở TP.Tuy Hòa đã sưu tầm được 2 chiếc bình vôi nằm trong bộ sưu tập của Ngô Đình Cẩn-một nhà sưu tầm cổ vật nổi tiếng ở miền Trung trước đây. Một trong hai chiếc bình này là gốm cổ Quảng Đức. Điều đó chứng tỏ rằng, gốm Quảng Đức của Phú Yên cũng rất nổi tiếng, đã từng góp mặt trong những bộ sưu tập trứ danh.
 

Cơn lũ lịch sử năm 1993 đã làm sạt lở cả một đoạn dài tả ngạn sông  Lò Gốm. Mé sông đã lộ ra nhiều phế phẩm của một dòng gốm cổ. Cán bộ Bảo tàng Phú Yên bắt đầu vào cuộc từ đó…
 

2. Đến một thời vang bóng…
 

Tháng 1 và tháng 3 năm 2003, tôi cùng 2 nhà nghiên cứu Nguyễn Đình Chúc, Trần Đình Sơn thực hiện hai chuyến điền dã về Lò Gốm để chuẩn bị tư liệu cho đề tài nghiên cứu về làng nghề và phật giáo của hai ông. 3 nghệ nhân cuối cùng biết về gốm cổ Quảng Đức là Nguyễn Ky, Nguyễn Dần và Nguyễn Thịnh. Khi chúng tôi đến, cụ Nguyễn Ky đã mất ở tuổi 81, hai cụ còn lại đều ở tuổi ngoài thất thập và đều là anh em họ hàng. Theo các cụ thì làng gốm Quảng Đức đã có lịch sử trên 300 năm, khoảng cuối thế kỷ 16 đầu thế kỷ 17. Khai sinh ra dòng gốm này là một dòng họ Nguyễn ở Bình Định mang nghề vào. Từ hai chi tiết này có thể cho rằng: gốm Quảng Đức là sự  tiếp nối dòng gốm Gò Sành Bình Định nổi tiếng từ khoảng thế kỷ 12,13 đến thế kỷ 14,15 dưới vương triều Vijaya Chămpa và Đại Việt sau này. Khi dòng họ này đến vùng đất Ngân Sơn với những thuận lợi cho nghề, nhất là về nguyên liệu, nhiên liệu đốt lò và đặc biệt là giao thông thuỷ để vận chuyển tiêu thụ gốm thì dừng lại và tiếp nối nghề. Tuy nhiên, chính trên vùng đất mới này, những nghệ nhân xưa đã cho ra đời một dòng gốm mà không thể lẫn vào đâu được.
 

Theo anh em nhà cụ Nguyễn Thịnh thì gốm Quảng Đức được làm bằng đất sét ở An Định, dùng sò huyết đầm Ô Loan trong quá trình nung, đốt chủ yếu bằng củi mằng lăng trong vùng ( địa danh nhà thờ Mằng Lăng có liên quan đến loại cây này chăng ?) và chở từ Kỳ Lộ Đồng Xuân xuống bằng đường sông Cái. Đất sét xanh thì dùng chế tác đồ thông dụng, đất sét vàng thì dùng làm đồ cao cấp hơn. Còn đất sét xanh trộn với đất sét vàng làm đồ có kích cỡ lớn nângng, choé, chát…
 

Về mặt kỹ thuật, gốm Quảng Đức cũng dùng bàn xoay như các loại gốm Việt khác. Qua khảo sát 7 chiếc lò nung gốm cổ Quảng Đức còn sót lại và mô tả của các nghệ nhân, chúng tôi nhận thấy: kích thước lò nung có chiều cao và chiều rộng khoảng 2,5 mét, dài chừng 4 mét với 2 cữa lớn để đốt lò và 2 ống khói bên trên.
 

Điều mà giới sưu tầm và các nhà nghiên cứu quan tâm là vì sao tất cả gốm cổ Quảng Đức điều có dấu vỏ sò dính trên thân và màu men khá đặc trưng. Trên thế giới, việc sử dụng vỏ sò để đo nhiệt độ lò đã xuất hiện khá sớm, song, việc dùng sò huyết tạo nên hiện tượng hoả biến trong quá trình nung để làm nên nhiều sắc màu cho sản phẩm thì chỉ có ở gốm cổ Quảng Đức. Theo các nghệ nhân ở làng gốm này thì sò huyết được mua chủ yếu ở thôn 8 xã An Ninh Đông-một xã ven đầm Ô Loan của huyện Tuy An nối với vùng Ngân Sơn qua hai hệ thống giao thông thuỷ là Hà Yến và Tam Giang. Thai gốm ( sản phẩm gốm chưa nung ) sẽ đặt vào một bao nung, sau đó, sò huyết được chèn vào trước khi cho vào lò nung. Nhà sưu tầm nghiên cứu cổ vật Nguyễn Vĩnh Hảo Bình Định cho biết: gốm Gò Sành và gốm Quảng Đức thường được dùng củi chành rành hoặc sò huyết trong quá trình nung để tăng nhiệt độ lò và tạo nên hoả biến mà cho ra nhiều màu men riêng biệt. 
 

Ngoài sưu tập gốm Quảng Đức đang trưng bày ở bảo tàng Phú Yên, bước đầu chúng tôi đã sưu tập được gần 100 hiện vật gốm cổ Quảng Đức từ nhiều tỉnh miền Trung, khá phong phú về chủng loại như: hũ đựng dầu làm đèn, nậm rượu, hỏa lò, vò – bình – chóe đựng rượu, bình vôi, ống nhổ... và nhiều sản phẩm đất nung khác. Các nghệ nhân gốm cổ Quảng Đức cũng cho biết triều Nguyễn đã từng sai quan Tuần Vũ ở Sông Cầu cho người đặt họ làm những chậu hoa lớn bằng đất nung với đề tài trang trí đắp nổi như: long-lân-qui-phụng, bát tiên quá hải, ngư tiều canh mục, chữ công…để đưa về Huế đô dùng trang trí. Cụ Nguyễn Thịnh còn cho biết: có một lần ông cùng một nghệ nhân dệt lụa Ngân Sơn ra Huế, một người lo trang trí non bộ, một người tiến lụa cho vua, được Bảo Đại ban thưởng 300 ngàn đồng.
 

Làng Quảng Đức nay thuộc xã An Thạch huyện Tuy An tiếp giáp với Ngân Sơn gần tỉnh lỵ xưa nên có nhiều làng nghề phát triển. Trong làng bây giờ vẫn còn miếu thờ Quang Điếm Lưu Phước truy niệm tiền nhân với hai câu đối:
 

Các nghệ nhân ở đây cho biết: dưới thời Pháp thuộc, Ty hàng lụa Ngân Sơn và Ty gốm Quảng Đức cuối năm hay đầu xuân đều tập trung cúng heo ở Quang Điếm này. Gốm Quảng Đức chấm dứt việc chế tác theo lối truyền thống khoảng từ sau năm 1945 do chiến tranh giặc dã, nhưng những sản phẩm gốm men sò của Quảng Đức còn sót lại cũng đủ minh chứng cho một thời vang bóng của dòng gốm này. Trên một chậu hoa bằng đất nung gốm Quảng Đức chúng tôi sưu tập được, có khắc chìm dòng chữ:  Quảng Đức Villa 1934. Có lẽ đây là những sản phẩm cuối cùng khi người Pháp đã có mặt ở vùng đất này muốn ghi dấu một làng nghề sắp đi vào quá vãng…
 

 Gốm cổ Quảng Đức là một sản phẩm truyền thống độc đáo ở Phú Yên từ hàng trăm năm trước và nay đã thất truyền. Gốm Quảng Đức cũng là sự kết hợp của đất và lửa nhưng được làm bằng những nguyên liệu và kỹ thuật nung độc đáo hiếm thấy. Tại bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam ở Hà Nội, trong số 36 địa chỉ lò gốm cổ Việt Nam thì Phú Yên nằm ở vị thứ 21 từ Bắc vào với hai địa danh Quảng Đức và Mỹ Thạnh Tây ( Hoà Phong-Tây Hoà ).Cố GS. Trần Quốc Vượng, TS.Lê Đình Phụng ở Viện khảo cổ học, TS.Trần Đức Anh Sơn GĐ.Bảo tàng mỹ thuật cung đình Huế, nhà nghiên cứu Trần Đình Sơn TP.HCM, TS. Thomas Ulbrich-chuyên gia về văn hoá Phương Đông, nhà nghiên cứu gốm Kenry Nguyễn…đều đã nhiều lần đến tìm hiểu về gốm cổ Quảng Đức Phú Yên.
 

Chúng tôi mong muốn một ngày nào đó gốm cổ Quảng Đức sẽ được nghiên cứu một cách đầy đủ, góp phần vào công tác bảo tồn vốn văn hoá trên vùng đất Phú Yên đang hướng đến kỷ niệm 400 năm…