Có một dòng gốm cổ với nét tạo hình mộc mạc, phủ men tro, thường có dấu vỏ sò hằn lên cốt thai xuất hiện rải rác ở thị trường đồ cổ, trong các bộ sưu tập tư nhân, nhưng tên gọi của dòng gốm này ít người biết đến. Ở phố cổ vật Lê Công Kiều, giới buôn bán và sưu tầm thường định danh là gốm khu vực miền Trung, tên gọi cụ thể hơn về nơi xuất xứ dòng gốm này ở một làng nhỏ ven bờ sông Cái: làng gốm Quảng Đức, vẫn còn khá xa lạ.

Làng gốm ven sông

Làng Quảng Đức nằm ở một vị thế rất tiện lợi về mặt giao thông. Xưa kia, đường thiên lý sau khi vượt sông Cái ở bến đò Cây Dừa đi qua làng Quảng Đức xuôi về nam. Còn đường thủy, từ Quảng Đức theo sông Cái về phía hạ lưu ra cửa Tiên Châu và vịnh Xuân Đài, là những thương cảng cổ. Cũng từ Quảng Đức theo sông Cái về thượng nguồn sẽ đi vào vùng đất rộng lớn phía tây Phú Yên và một số tỉnh Tây Nguyên. Sự thuận lợi về giao thông đã góp phần đưa sản phẩm gốm Quảng Đức giao thương đến nhiều vùng miền khác nhau, đồng thời cũng là nhân tố thúc đẩy nghề làm gốm ở Quảng Đức có thêm điều kiện phát triển.
Sản phẩm gốm Quảng Đức đa dạng về chủng loại như vò, chậu, choé, bình vôi, nậm rượu, hoả lò… với nhiều kích cỡ khác nhau. Gốm Quảng Đức được chế tác bằng nhiều kỹ thuật như dùng bàn xoay, đắp con chạch, làm khuôn. Tiêu biểu trong dòng gốm Quảng Đức là gốm tráng men. Đáng chú ý là trên các sản phẩm tráng men hầu hết có dấu vỏ sò. Thợ thủ công chất vỏ sò xung quanh sản phẩm khi nung để tạo men bằng kỹ thuật nung chảy trực tiếp. Đây chính là điều làm cho dòng sản phẩm gốm Quảng Đức khác biệt với các dòng gốm khác. 

Những thợ gốm cuối cùng

Ba nghệ nhân cuối cùng biết về gốm cổ Quảng Đức là Nguyễn Ky, Nguyễn Dần và Nguyễn Thịnh. Cụ Nguyễn Ky đã mất ở tuổi 81, hai cụ còn lại đều ở tuổi ngoài thất thập. Theo các cụ, làng gốm Quảng Đức đã có lịch sử trên 300 năm. Khai sinh dòng gốm này là dòng họ Nguyễn ở Bình Định mang nghề vào. Từ hai chi tiết này có thể cho rằng: gốm Quảng Đức là sự  tiếp nối dòng gốm Gò Sành Bình Định nổi tiếng từ thế kỷ XII - XIII đến thế kỷ XIV - XV dưới vương triều Vijaya của Champa và Đại Việt sau này. Khi dòng họ này đến vùng đất Ngân Sơn, với những thuận lợi cho nghề, nhất là về nguyên liệu, nhiên liệu đốt lò và đặc biệt là giao thông thủy để vận chuyển tiêu thụ gốm thì dừng lại và tiếp nối nghề. Theo cụ Nguyễn Thịnh, gốm Quảng Đức được làm bằng đất sét ở An Định, dùng sò huyết đầm Ô Loan trong quá trình nung, đốt chủ yếu bằng củi mằng lăng trong vùng và chở từ Kỳ Lộ Đồng Xuân xuống bằng đường sông Cái. Đất sét xanh dùng chế tác đồ thông dụng, đất sét vàng dùng làm đồ cao cấp hơn. Đất sét xanh trộn với đất sét vàng làm đồ có kích cỡ lớn như, chóe, chậu, hũ…

Điều giới sưu tầm và các nhà nghiên cứu quan tâm là vì sao tất cả gốm cổ Quảng Đức điều có dấu vỏ sò dính trên thân và màu men khá đặc trưng. Trên thế giới, việc sử dụng vỏ sò đo nhiệt độ lò đã xuất hiện khá sớm, nhưng việc dùng sò huyết tạo nên hiện tượng hỏa biến, hoàn nguyên trong quá trình nung để tạo ra nhiều sắc màu cho sản phẩm thì chỉ có ở gốm cổ Quảng Đức. Theo các nghệ nhân ở làng gốm này thì sò huyết được mua chủ yếu ở thôn 8 xã An Ninh Đông, một xã ven đầm Ô Loan của huyện Tuy An, nối với vùng Ngân Sơn qua hai hệ thống giao thông thủy là Hà Yến và Tam Giang. Thai gốm đặt vào bao nung, sau đó, sò huyết được chèn vào trước khi nung. Nhà sưu tầm cổ vật Nguyễn Vĩnh Hảo ở Bình Định cho biết: “Gốm Gò Sành và gốm Quảng Đức thường dùng củi chành rành hoặc sò huyết trong quá trình nung để tăng nhiệt độ lò và tạo nên hỏa biến, hoàn nguyên mà cho ra nhiều màu men riêng biệt”.
Một dòng gốm thương mại
Trong những hiện vật của tàu đắm Bình Thuận đời nhà Minh, cũng rải rác xuất hiện những hiện vật gốm Quảng Đức với những vết dính vỏ sò huyết quen thuộc. Trong bộ sưu tập của nhà sưu tầm gốm Lái Thiêu Nguyễn Anh Kiệt (ở Quận 1, Thành phố Hồ Chí Minh) có một bình vôi, quai xách hình linh vật bồ lao (một trong 9 đứa con của rồng trong truyền thuyết dân gian phương Đông). Đây là nhóm sản phẩm bình vôi đặc trưng của gốm cổ Quảng Đức, anh Kiệt cho biết: “Hiện vật được phát hiện từ một con sông ở miền Tây Nam Bộ”. Như vậy, sau thông tin của nhà sưu tập đồ lam Huế Trần Đình Sơn: khi nạo vét kênh rạch Sài Gòn, đã phát hiện một số bình vôi cổ Quảng Đức, trên đó có cả thơ Nôm, thì nay, với việc tìm thấy gốm cổ Quảng Đức ở khu vực miền Tây Nam Bộ, có thể giúp xác định con đường giao thương của gốm cổ Quảng Đức trong thời kỳ vàng son của nó.
Sự phát triển và giao thương rộng rãi của gốm Quảng Đức được nhà sưu tầm gốm Quảng Đức Trần Thanh Hưng, người hiện có bộ sưu tập gốm Quảng Đức tương đối đầy đủ nhất, hiện đang sống tại Phú Yên, giải thích: “Gốm cổ Quảng Đức là một sản phẩm truyền thống độc đáo ở huyện Tuy An tỉnh Phú Yên từ hàng trăm năm trước và nay đã thất truyền. Gốm Quảng Đức cũng là sự kết hợp của đất và lửa nhưng được làm bằng những nguyên liệu và kỹ thuật nung độc đáo hiếm thấy: Đất sét được lấy ở vùng An Định, tạo men màu nhờ hoả biến, hoàn nguyên của sò huyết ở đầm Ô Loan nổi tiếng trong quá trình nung, dùng củi mằng lăng có nhiều ở khu vực An Thạch làm nhiên liệu đốt lò. Thời thịnh hành, gốm Quảng Đức được bán đi nhiều nơi trong nước, người Kinh, người Thượng lẫn các quan Tây ở Cheo Leo, Phú Bổn,  Gia Lai, Daklak, cho đến miền Nam đều tìm mua”.

Trên thị trường quốc tế

Về dòng gốm dính vỏ sò, trên trang web www.asia.si.edu, ở địa chỉ http://www.asia.si.edu/collections/zoomObject.cfm?ObjectId=46374 có giới thiệu một hũ gốm hình trụ, được chú thích niên đại thời Nguyễn, cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX, cốt sành phủ men tro chảy với nơi xuất xứ là miền trung Việt Nam. Một hiện vật khác là chiếc nậm rượu ở địa chỉ http://www.asia.si.edu/collections/singleObject.cfm?ObjectId=46436 được chú thích khoảng đời hậu Lê - Nguyễn, thế kỷ 18 đến giữa thế kỷ 20. Nơi xuất xứ hiện vật này được cụ thể hoá hơn ở Tuy Hòa, miền trung Việt Nam. Riêng tên gọi gốm Quảng Đức không thấy các ghi chú nói đến. Chứng tỏ, gốm cổ Quảng Đức với người sưu tầm trong và ngoài nước vẫn còn là một dòng gốm lạ. Tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam ở Hà Nội, trong số 36 địa chỉ lò gốm cổ Việt Nam thì Phú Yên nằm ở vị thứ 21 từ Bắc vào với hai địa danh Quảng Đức và Mỹ Thạnh Tây (xã Hòa Phong,  huyện Tây Hòa).

Gốm Quảng Đức chấm dứt việc chế tác theo lối truyền thống khoảng từ sau năm 1945 do chiến tranh, nhưng sản phẩm gốm men sò của Quảng Đức còn sót lại cũng đủ minh chứng cho một thời vang bóng của dòng gốm này. Hiện tại ở Phú Yên, trong bộ sưu tập của Trần Thanh Hưng có một chậu hoa bằng đất nung gốm Quảng Đức, trên thân chậu khắc chìm dòng chữ: “Quảng Đức Villa 1934”, một chiếc vò đựng nước mắm do công ty Liên Thành đặt làm trên đó còn ghi rõ tên viết bằng Hán tự: Liên Thành công ty.

Ông Phan Đình Phùng, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao, Du lịch tỉnh Phú Yên, người nhiều năm gắn bó với Bảo tàng Phú Yên và công việc sưu tầm, nghiên cứu gốm Quảng Đức, cho biết: “Sự mộc mạc, thô ráp của gốm cổ Quảng Đức với màu men giản dị, khiêm nhường nhưng rất bí ẩn đã tạo nên sự hấp dẫn, ấn tượng đối với các nhà nghiên cứu cũng như những người sưu tầm. Gốm cổ Quảng Đức không chỉ phổ biến, đáp ứng nhu cầu sử dụng của người dân Phú Yên, người dân các tỉnh miền Trung, Tây nguyên, Nam bộ mà còn có thể xuất khẩu ra nước ngoài. Gốm cổ Quảng Đức là một trong những Di sản văn hoá tiêu biểu của tỉnh Phú Yên”.

N.Đ.

Hiện tượng “hỏa biến”: Do sức nóng của lửa tạo nên trong lò nung, hình thành màu men xám tro, đen, không đồng đều trên gốm. Hiện tượng “hoàn nguyên”: Khi các sản phẩm đã nung chín, thợ nung bít chặt cửa lò và lối thoát hơi, lò nung lúc này không còn oxy, và trong quá trình nguội dần màu men của sản phẩm “hoàn” trở lại với màu của “nguyên” liệu tự nhiên dùng phủ men như màu men xanh của oxit sắt (hoàn nguyên từ màu vàng đổ ra màu xanh lá cây), màu men đỏ - gọi là men huyết đỉa của oxit đồng… thường thấy trên gốm cổ Quảng Đức.

 
Chú thích ảnh
Ảnh 1: Sưu tập gốm Quảng Đức của Trần Thanh Hưng ở Phú Yên.
Ảnh 2: Lọ gốm Quảng Đức của Nguyễn Vĩnh Hảo ở Bình Định.
Ảnh 3: Sưu tập bình vôi gốm Quảng Đức.
Ảnh 4: Hai chiếc lọ men nâu gốm Quảng Đức.
Ảnh 5: Nhà sưu tầm gốm Quảng Đức Trần Thanh Hưng.